شام غریبان یکی از مراسمهای مهم و تأثیرگذار در فرهنگ شیعی است که هر ساله در غروب روز عاشورا، مصادف با شب یازدهم ماه محرم، برگزار میشود. این مراسم یادآور مصائب و سختیهای اهل بیت امام حسین (ع) پس از واقعه عاشورا در سال ۶۱ هجری قمری است. شام غریبان نه تنها یک آیین مذهبی، بلکه نمادی از غربت، مظلومیت و آوارگی بازماندگان کربلا، بهویژه حضرت زینب (س) و کودکان اهل بیت، در بیابان کربلا است. در این مقاله، به بررسی کامل تاریخچه، فلسفه، آداب و رسوم، اشعار و نوحهها، و اهمیت فرهنگی و مذهبی شام غریبان میپردازیم.
| موضوع | توضیح |
|---|---|
| 📅 زمان برگزاری | شب یازدهم محرم (غروب عاشورا) |
| 🕯️ نماد اصلی | روشن کردن شمع به یاد خیمههای سوخته و کودکان بیپناه |
| 📍 ریشه تاریخی | پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش در سال ۶۱ هجری در کربلا |
| 🎭 فضای مراسم | غمانگیز، سکوتمحور، بدون علم و کتل |
| 🕌 مهمترین مکانها | حرم امام رضا (ع)، مساجد و حسینیهها در ایران، عراق، لبنان |
| ✒️ عناصر برجسته | اشعار و نوحههای سوزناک، خاموش کردن چراغها، نذر اشک شمع |
| 🎯 هدف آیین | یادآوری مظلومیت اهل بیت، همدردی با حضرت زینب (س)، انتقال پیام عاشورا |
| 📚 کاربرد فرهنگی | الهامبخش شعر، ادبیات، موسیقی و آیینهای سنتی شیعه |
تعریف شام غریبان
واژه “شام غریبان” در لغت به معنای “شب غریبان” یا “شب مردم دورافتاده از یار و دیار” است. در فرهنگ عاشورا، این اصطلاح به غروب روز عاشورا و شب یازدهم محرم اشاره دارد، زمانی که پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش، خیمههای اهل بیت به آتش کشیده شد و بازماندگان، از جمله زنان و کودکان، در تاریکی و بیپناهی در بیابان کربلا سرگردان بودند. این شب به دلیل غربت و مظلومیت اهل بیت، به “شام غریبان” شهرت یافته است.
زمان دقیق شام غریبان ۱۴۰۴
مراسم شام غریبان هر سال در شب یازدهم محرم، یعنی اولین شب پس از عاشورا، برگزار میشود. در سال ۱۴۰۴، این شب مصادف است با غروب یکشنبه ۱۵ تیر ۱۴۰۴ و مراسم از اذان مغرب روز عاشورا آغاز میگردد. آیینها معمولاً تا نیمهشب ادامه دارند و با روشن کردن شمع، روضهخوانی، و عزاداری در فضایی تاریک و ساکت برگزار میشوند.
| عنوان | توضیحات |
|---|---|
| مناسبت | شام غریبان (شب یازدهم محرم) |
| سال شمسی | ۱۵ تیر ۱۴۰۴ |
| روز هفته | یکشنبه |
| زمان شروع مراسم | از اذان مغرب روز عاشورا |
| زمان پایان تقریبی | تا نیمهشب |
| ویژگی مراسم | خاموشی، روشنکردن شمع، روضهخوانی، سکوت و تأمل |
مراسم عزاداری شام غریبان محرم ۱۴۰۴
تاریخچه شام غریبان
ریشههای تاریخی
شام غریبان ریشه در وقایع تاریخی عاشورا دارد. پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش در روز دهم محرم سال ۶۱ هجری، لشکر یزید به دستور عمر بن سعد به خیمههای اهل بیت حمله کرد، اموال را به یغما برد و خیمهها را به آتش کشید. زنان و کودکان، از جمله حضرت زینب (س) و حضرت سکینه (س)، در تاریکی شب در بیابان کربلا بیسرپناه ماندند. این لحظات پر از غم و اندوه، پایهگذار مراسم شام غریبان شد.
گسترش مراسم
مراسم شام غریبان تا پیش از دوره قاجار، بهویژه در زمان مظفرالدین شاه، در تهران چندان رایج نبود. برخی منابع معتقدند این مراسم به همراه ترکهای آذری به پایتخت ایران وارد شد و بهتدریج در سایر مناطق ایران گسترش یافت. به عنوان مثال، بزرگترین مراسم شام غریبان در تهران در مسجد شیخ عبدالحسین، معروف به تکیه ترکها، برگزار میشد. همچنین، در برخی منابع آمده است که زیارتنامهای برای عصر عاشورا وجود دارد که بهعنوان عرض تسلیت به پیامبر (ص)، امام علی (ع)، حضرت فاطمه (س) و امام حسن (ع) خوانده میشود و ممکن است مراسم شام غریبان از این زیارت ریشه گرفته باشد.
فلسفه شام غریبان
شام غریبان یادآور مصائب و مظلومیت اهل بیت پس از واقعه عاشورا است. این مراسم به منظور گرامیداشت آوارگی، بیسرپناهی و غربت بازماندگان کربلا برگزار میشود. روشن کردن شمع، که از مهمترین آداب این مراسم است، نمادی از همراهی و همدردی با حضرت زینب (س) است که در تاریکی شب به دنبال کودکان و بازماندگان میگشت. این شمعها همچنین یادآور خیمههای سوخته و مظلومیت اهل بیت هستند.
یکی از اشعار معروف که فلسفه روشن کردن شمع را به تصویر میکشد، این بیت است:
زینب ای شمع تمام افروخته / یادگار خیمههای سوخته
این مراسم همچنین فرصتی است برای تأمل در ارزشهای ایثار، شهادت و استقامت در برابر ظلم، که از پیامهای اصلی قیام عاشورا است.
تصاویری از شام غریبان 1404
آداب و رسوم شام غریبان
شام غریبان با دیگر مراسمهای عاشورایی تفاوتهایی دارد و به دلیل فضای غمانگیز و حزنآلودش، آداب خاصی را در بر میگیرد:
- خاموش کردن چراغها: در بسیاری از مناطق، بهویژه در گذشته، چراغهای خانهها و مساجد خاموش میشد تا تاریکی و غربت شب عاشورا را تداعی کند. این رسم در شهرهایی مانند اصفهان بسیار رایج بود.
- روشن کردن شمع: عزاداران با روشن کردن شمع، به یاد کودکان و زنان بیپناه کربلا، نور کمی به مراسم میبخشند. این شمعها نمادی از همدردی با اهل بیت و تلاش برای روشن کردن مسیر حضرت زینب (س) در جستجوی بازماندگان است.
- نوحهخوانی و روضهخوانی: در این مراسم، نوحهها و روضههایی خوانده میشود که به وقایع شب یازدهم محرم، بهویژه غربت حضرت زینب (س) و حضرت سکینه (س)، اشاره دارد. برخلاف دیگر شبهای محرم، این مراسم کمتر با زنجیرزنی یا سینهزنی پرشور همراه است و بیشتر با سکوت و زمزمههای غمانگیز برگزار میشود.
- حرکت دستههای عزاداری: دستههای عزاداری در این شب بدون علم و کتل حرکت میکنند و با متانت و سکوت به سمت مساجد یا حسینیهها میروند.
- نذر خاموشی و تبرک اشک شمع: در برخی مناطق، مانند اصفهان، مردم باور داشتند که شمعهای شام غریبان باید بهصورت طبیعی خاموش شوند و اشک شمعها را بهعنوان تبرک جمعآوری میکردند.
اشعار و نوحههای شام غریبان
اشعار و نوحههای شام غریبان معمولاً سوزناک و پر از احساس هستند و به مصائب اهل بیت، بهویژه حضرت زینب (س) و حضرت سکینه (س)، اشاره دارند. در ادامه چند نمونه از این اشعار آورده شده است:
نوحه معروف
شب غریبان سحر ندارد
سکینه امشب پدر ندارد
غریب حسین جان، غریب حسین جان
بهار زینب خزان ز آه است
گهی دو چشمش به نور ماه است
گهی نگاهش به قتلگاه است
شعر دیگر
شمع غم روشن کنید شام غریبان امشب است
شام هجران امشب است
امشب خبر ای یاران از فاطمه میآید
گاهی به سوی گودال، گه علقمه میآید
امشب شب هجران است یا شام غریبان است؟
شعر نو
شام غریبان امشب چراغها را خاموش کن
میشنوی؟ صدای زمزمه اشک ناله کودکان…
گرسنهاند؟ تشنهاند؟
شمعها را روشن کنید کنج خرابهها
مگر نمیبینید؟ اینان طفلان کربلا
شام غریبان یتیمان آقا حسیناند
این اشعار و نوحهها با زبانی ساده و عاطفی، غم و اندوه بازماندگان کربلا را به تصویر میکشند و در مراسمهای شام غریبان خوانده میشوند.
شام غریبان در مناطق مختلف
در ایران
در ایران، شام غریبان در شهرهای مختلف با آداب خاصی برگزار میشود. به عنوان مثال:
- اصفهان: در بافت تاریخی اصفهان، این مراسم با خاموش کردن چراغها و روشن کردن شمعها در سقاخانهها برگزار میشد. مردم باور داشتند که خاموشی چراغها، غربت اهل بیت را بهتر نشان میدهد.
- مشهد: در حرم امام رضا (ع)، مراسم شام غریبان با حضور خادمان حرم و روشن کردن شمع در صحنها برگزار میشود. این مراسم برای امام حسین (ع) و امام رضا (ع) انجام میگیرد.
- تهران: مراسم شام غریبان در حسینیهها و مساجد، مانند حسینیه امام خمینی (ره)، با روضهخوانی و روشن کردن شمع برگزار میشود.
در سایر کشورها
در کشورهای شیعهنشین مانند عراق، لبنان و پاکستان، شام غریبان با نام “شام غریبان” یا “لیله الوحشه” برگزار میشود. در این کشورها نیز روشن کردن شمع و خواندن نوحههای سوزناک رایج است.
شام غریبان در فرهنگ عامه
شام غریبان نه تنها یک مراسم مذهبی، بلکه بخشی از فرهنگ عامه شیعیان است. این مراسم در ادبیات، شعر، موسیقی و هنرهای نمایشی تأثیر عمیقی گذاشته است. تصاویر شمعهای روشن در شب تاریک، نمادی از مقاومت و امید در برابر ظلم و تاریکی است. همچنین، این مراسم در شبکههای اجتماعی با انتشار متنها، اشعار و تصاویر مرتبط با شام غریبان گرامی داشته میشود.
نتیجهگیری
شام غریبان، بهعنوان یکی از مهمترین مراسمهای عاشورایی، فرصتی است برای یادآوری مظلومیت اهل بیت و تأمل در ارزشهای قیام امام حسین (ع). این مراسم با آداب ساده اما عمیق خود، از جمله روشن کردن شمع و خاموش کردن چراغها، غربت و آوارگی بازماندگان کربلا را به تصویر میکشد. اشعار و نوحههای سوزناک، همراه با سکوت و متانت عزاداران، این مراسم را به یکی از تأثیرگذارترین آیینهای شیعی تبدیل کرده است. شام غریبان نه تنها یادآور تاریخ است، بلکه پیامی از استقامت، ایثار و همدردی با مظلومان را به نسلهای آینده منتقل میکند.
پرسشهای متداول
شام غریبان چیست؟
شام غریبان مراسمی شیعی است که در غروب روز عاشورا (شب یازدهم محرم) به یاد غربت و مظلومیت اهل بیت امام حسین (ع) پس از واقعه کربلا برگزار میشود.
چرا در شام غریبان شمع روشن میکنند؟
روشن کردن شمع نمادی از همدردی با حضرت زینب (س) است که در تاریکی شب به دنبال کودکان پراکنده در بیابان کربلا بود و یادآور خیمههای سوخته اهل بیت است.
شام غریبان چه زمانی برگزار میشود؟
این مراسم در غروب روز عاشورا، مصادف با شب یازدهم ماه محرم، برگزار میشود.
تفاوت شام غریبان با دیگر مراسمهای محرم چیست؟
شام غریبان با فضای حزنآلود، خاموش کردن چراغها و نوحهخوانی آرام، حالتی غمانگیزتر و متینتر نسبت به دیگر مراسمهای محرم دارد.
آیا شام غریبان در همه کشورهای شیعه برگزار میشود؟
بله، این مراسم در کشورهای شیعهنشین مانند ایران، عراق، لبنان و پاکستان با آداب مشابهی برگزار میشود.
