شیخ شهاب‌الدین یحیی بن حبش سهروردی، معروف به شیخ اشراق، یکی از برجستهترین فلاسفه و عرفای ایرانی قرن ششم هجری است که با بنیان‌گذاری مکتب فلسفی حکمت اشراق، انقلابی در فلسفه اسلامی ایجاد کرد. او با تلفیق حکمت ایرانی باستان، فلسفه یونانی و معارف اسلامی، نگاهی نو به هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی ارائه داد.
مشخصات فردی شیخ شهاب‌الدین یحیی بن حبش سهروردی
- نام کامل: شهاب‌الدین یحیی بن حبش بن امیرک ابوالفتوح سهروردی
- لقب: شیخ اشراق
- تولد: ۵۴۹ هجری قمری (۱۱۵۴ میلادی)
- زادگاه: روستای سهرورد، شهرستان خدابنده، استان زنجان، ایران
- وفات: ۵۸۷ هجری قمری (۱۱۹۱ میلادی)
- محل وفات: زندان حلب، شام
- حوزه فعالیت: فلسفه، عرفان، کلام اسلامی
- مکتب فلسفی: حکمت اشراق
- زبان نگارش: عربی و فارسی
- آثار برجسته: حکمهالاشراق، التلویحات، المطارحات، رساله‌های عرفانی و تمثیلی
- مشخصه شاخص: تلفیق فلسفه یونانی، حکمت ایرانی باستان و معارف اسلامی
- بزرگداشت: هشتم مردادماه به نام روز بزرگداشت سهروردی در ایران
- تأثیرگذار بر: ملاصدرا، عرفان اسلامی، فلسفه اسلامی معاصر
- مرگ: به دستور صلاح‌الدین ایوبی به دلیل عقاید نوآورانه و اتهامات سیاسی و دینی
کودکی و تولد
شهاب‌الدین یحیی بن حبش بن امیرک ابوالفتوح سهروردی در سال ۵۴۹ هجری قمری (۱۱۵۴ میلادی) در روستای سهرورد، از توابع شهرستان خدابنده در استان زنجان، به دنیا آمد. سهرورد در آن زمان یکی از مناطق پررونق در ایالت جبال (ماد کهن) بود. اطلاعات کمی درباره دوران کودکی او در دسترس است، اما منابع تاریخی نشان میدهند که او از همان کودکی هوش و ذکاوت فوق‌العاده‌ای داشت و به علوم دینی و فلسفی علاقه نشان می‌داد.
تحصیلات اولیه
سهروردی تحصیلات ابتدایی خود را در سهرورد آغاز کرد و دروس پایه مانند قرآن، ادبیات عربی و فارسی را فراگرفت. در سن ۱۳ سالگی به مراغه سفر کرد و در محضر مجدالدین عبدالرزاق جیلی، استاد برجسته آن زمان، به یادگیری حکمت، اصول فقه و منطق ارسطویی پرداخت. در این دوره، او با فخرالدین رازی، فیلسوف و متکلم مشهور، همکلاسی شد و دوستی نزدیکی بین آن‌ها شکل گرفت، هرچند از نظر فکری تفاوت‌های آشکاری داشتند.
سفرهای علمی و تکمیل دانش
سهروردی در جوانی برای کسب دانش و تجربه به سفرهای متعددی در ایران، عراق و شام پرداخت. این سفرها نقش مهمی در شکل‌گیری اندیشه‌های فلسفی او داشتند. در ادامه، مراحل مهم سفرهای او بررسی میشود:
مراغه و آشنایی با معارف زرتشتی و مسیحی
در مراغه، سهروردی نه‌تنها با فلسفه مشائی (ارسطویی) آشنا شد، بلکه به مطالعه معارف زرتشتی و مسیحی پرداخت. این آشنایی بعدها در تلفیق حکمت ایرانی باستان با فلسفه اسلامی در آثارش تأثیر گذاشت.
اصفهان و مطالعه فلسفه ابن‌سینا
در سن ۲۰ سالگی، سهروردی به اصفهان رفت و نزد ظهیرالدین فارسی و ظهیرالدین بیهقی به تکمیل علوم حوزوی و مطالعه آثار ابن‌سینا پرداخت. او با تسلط بر فلسفه مشائی، به نقد آن نیز روی آورد و پایه‌های فلسفه اشراقی خود را شکل داد.
سفر به حلب و ارتباط با دربار ایوبیان
سهروردی در اواخر عمر به حلب سفر کرد و به عنوان مشاور ملک‌ظاهر، پسر صلاح‌الدین ایوبی، فعالیت کرد. شهرت او در این دوره به اوج رسید، اما همین شهرت و صراحت در بیان عقایدش باعث شد که مورد خشم علمای سنی‌مذهب قرار گیرد.
فلسفه اشراق: نوری بر تاریکی‌های فلسفه
سهروردی با بنیان‌گذاری حکمت اشراق، فلسفهای نوین ارائه کرد که بر کشف و شهود استوار بود و قلب را بر عقل مقدم می‌دانست. او نور را به‌عنوان مبنای هستی‌شناسی خود قرار داد و خداوند را نورالانوار (نور حقیقی) نامید. این فلسفه در مقابل فلسفه مشائی ابن‌سینا قرار گرفت و به احیای حکمت خسروانی ایران باستان کمک کرد.
اصول حکمت اشراق
- نور و ظلمت: سهروردی جهان را به دو ساحت نور (حقیقت و معرفت) و ظلمت (جهل و عدم) تقسیم کرد.
- کشف و شهود: او معتقد بود که معرفت حقیقی از طریق شهود قلبی و نه صرفاً عقل منطقی به دست میآید.
- انسان کامل: سهروردی مفهوم انسان کامل را مطرح کرد که با نگاه شیعی به ولایت و خلیفة‌اللهی همخوانی دارد.
نقد فلسفه مشاء
سهروردی با نقد فلسفه ارسطویی و ابن‌سینا، معتقد بود که عقل به‌تنهایی نمی‌تواند حقیقت را درک کند. او فلسفه مشاء را در آثار خود تحلیل کرد و در کتاب‌هایی مانند التلویحات و المطارحات به تشریح دیدگاه‌های خود پرداخت.
۴. آثار برجسته سهروردی
سهروردی حدود ۵۰ اثر به زبان‌های عربی و فارسی از خود به جا گذاشت که شامل رساله‌های فلسفی، عرفانی و داستان‌های تمثیلی است. آثار او به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
الف) آثار فلسفی
- حکمة‌الاشراق: شاهکار سهروردی که اصول فلسفه اشراق را تبیین می‌کند. این کتاب توسط هانری کربن تصحیح و به فارسی ترجمه شده است.
- التلویحات: کتابی در منطق، طبیعیات و الهیات با رویکرد مشائی.
- المطارحات: شرح مفصلی بر التلویحات.
- اللمحات و المقاومات: آثار مکمل در فلسفه مشائی و اشراقی.
ب) رساله‌های عرفانی و تمثیلی
- عقل سرخ
- آواز پر جبرئیل
- صفیر سیمرغ
- روزی با جماعت صوفیان
این رساله‌ها با زبانی رمزآلود، مراحل سیر و سلوک عرفانی را شرح میدهند.
ج) اشعار
سهروردی به‌ویژه در زبان عربی اشعار متعددی سرود و در فارسی نیز قطعاتی از او به جا مانده است. یکی از رباعی‌های مشهور او:
وقتی خواستی قرآن بخوانی، به گونه‌ای بخوان که تو گویی فقط برای تو نازل شده نه کس دیگری…
د) مجموعه آثار
از سال ۱۳۹۱ هجری شمسی، مجموعه کامل آثار سهروردی تحت عنوان الحکمة الاشراقیة در ۱۲ جلد توسط محمد ملکی منتشر شده است که تاکنون ۷ جلد آن در دسترس قرار گرفته است.
مرگ
سهروردی به دلیل عقاید نوآورانه‌اش، از جمله اشاره به اسامی و نمادهای ایرانی پیش از اسلام، ادعای الهامات شبه‌الهی و تردید در ختم نبوت، مورد انتقاد شدید علمای سنی‌مذهب قرار گرفت. این انتقادات، همراه با روابط نزدیک او با خاندان ایوبی، به اتهامات سیاسی و دینی علیه او منجر شد.
فقیهان حلب نامه‌ای به صلاح‌الدین ایوبی نوشتند و او را به تکفیر سهروردی متهم کردند. صلاح‌الدین در نامه‌ای به پسرش ملک‌ظاهر دستور داد: «این جوان کشتنی است، او را بکش.» سهروردی در سال ۵۸۷ هجری قمری (۱۱۹۱ میلادی) در زندان حلب، در سن ۳۸ سالگی، به دلیل محرومیت از غذا و آب جان باخت. برخی منابع معتقدند او خودخواسته از خوردن غذا امتناع کرد تا به مرگ طبیعی بمیرد. مزار او در مسجد امام حلب قرار دارد.
میراث و تأثیرات
سهروردی با حکمت اشراق، راهی نو در فلسفه و عرفان اسلامی گشود. او نه‌تنها فلسفه ایران باستان را احیا کرد، بلکه با تلفیق آن با معارف اسلامی، نظامی فلسفی ایجاد کرد که تأثیر عمیقی بر فلاسفه بعدی مانند ملاصدرا گذاشت.
تأثیر بر عرفان و فلسفه
- ملاصدرا: او سهروردی را احیاگر حکمت پارسی نامید و از فلسفه اشراق در تدوین حکمت متعالیه بهره برد.
- هانری کربن: این فیلسوف فرانسوی با تصحیح و ترجمه آثار سهروردی، او را به جهان غرب معرفی کرد.
- امام خمینی: در نامه به گورباچف، از سهروردی به‌عنوان فیلسوفی یاد کرد که حقیقت را از طریق نور و شهود درک می‌کرد.
بزرگداشت
هشتم مردادماه در ایران به‌عنوان روز بزرگداشت سهروردی نامگذاری شده است. همچنین، در سال ۲۰۱۸، یونسکو هشتصد و پنجاهمین سالگرد زندگی سهروردی را به ثبت جهانی رساند.
According to the official UNESCO document:
“850th anniversary of the active life of Shahab al-Din Yahya ibn Habash Suhrawardi, philosopher and mystic (1154–1191) (Islamic Republic of Iran, with the support of Azerbaijan, Iraq and Syrian Arab Republic)”
بر اساس سند رسمی یونسکو:
«۸۵۰مین سالگرد دوران فعالیت شهاب‌الدین یحیی بن حبش سهروردی، فیلسوف و عارف (۱۱۵۴–۱۱۹۱) (جمهوری اسلامی ایران با حمایت جمهوری آذربایجان، عراق و جمهوری عربی سوریه)»
این رویداد در سال ۲۰۱۸ به‌عنوان یکی از مناسبت‌های جهانی ثبت‌شده توسط یونسکو اعلام شد و نشانه‌ای از جایگاه جهانی سهروردی در تاریخ اندیشه و عرفان اسلامی است.
مشاهده سند رسمی در سایت یونیسکو
چرا سهروردی همچنان مهم است؟
سهروردی نه‌تنها یک فیلسوف، بلکه یک عارف و شاعر بود که با نگاهی عمیق به حقیقت، راهی برای درک هستی از طریق نور و شهود گشود. او با احیای حکمت ایرانی و تلفیق آن با فلسفه اسلامی، پلی بین شرق و غرب ایجاد کرد. آثار او همچنان منبع الهام برای پژوهشگران فلسفه، عرفان و ادبیات است.
بقیه فیلسوف‌های ایرانی که باید بشناسید
در کنار شهاب‌الدین سهروردی، فیلسوف و عارف برجسته ایرانی، اندیشمندان نام‌آوری همچون ابن‌سینا، ملاصدرا، خواجه عبدالله انصاری، بایزید بسطامی، عین‌القضات همدانی، مولوی، حافظ، و سعدی نیز نقشی کلیدی در شکل‌دهی به فلسفه و عرفان اسلامی و فرهنگی ایران داشته‌اند. هر یک از این بزرگان با آرا و آثار خود، مسیر ویژه‌ای در تاریخ اندیشه و معنویت ایرانی رقم زده‌اند و مطالعه‌ی زندگی و اندیشه‌های آنان می‌تواند درک عمیق‌تری از فلسفه، عرفان و ادبیات ایرانی به همراه آورد.
| نام | حوزه فعالیت | توضیح کوتاه |
|---|---|---|
| ابن‌سینا | فلسفه، پزشکی، علوم | فیلسوف و پزشک بزرگ قرون وسطی، پایه‌گذار فلسفه مشاء |
| ملاصدرا | فلسفه، عرفان | بنیانگذار حکمت متعالیه، تأثیرپذیر از فلسفه اشراق |
| خواجه عبدالله انصاری | عرفان و تصوف | عارف بزرگ قرن پنجم هجری، استاد اخلاق و تهذیب نفس |
| بایزید بسطامی | عرفان، تصوف | از نخستین صوفیان ایرانی، شهرت به زهد و فنا در خدا |
| عین‌القضات همدانی | عرفان و فلسفه | فیلسوف و عارف قرن ششم هجری، صاحب آثار عرفانی عمیق |
| مولوی | شاعر، عارف | شاعر بزرگ و عارف پرآوازه، استاد مثنوی معنوی |
| حافظ | شاعر، عارف | شاعر غزل‌سرای بزرگ ایران، معبر عرفان و عشق الهی |
| سعدی | شاعر، حکیم | شاعر و نویسنده بزرگ، آموزگار اخلاق و حکمت |
نتیجه‌گیری
سهروردی، با لقب شیخ اشراق، یکی از درخشان‌ترین ستارگان فلسفه اسلامی است. او با فلسفه نورمحور خود، نه‌تنها در زمان حیاتش، بلکه قرن‌ها پس از مرگش، همچنان تأثیرگذار است. از کودکی در سهرورد تا شهادت در حلب، زندگی او پر از تلاش برای کشف حقیقت بود. مطالعه آثار و اندیشه‌های سهروردی، دریچه‌ای به سوی معرفت و حکمت است که هر خواننده‌ای را به تأمل وا می‌دارد.
