جشن امردادگان یکی از جشنهای دوازدهگانهی باستانی ایرانیان است که به مناسبت همنامی روز و ماه امرداد در تقویم زرتشتی برگزار میشود. این جشن که ریشه در آیینهای کهن ایرانی و بهویژه زرتشتی دارد، به پاسداشت امشاسپند اَمرداد (اَمِرِتات)، نماد جاودانگی، بیمرگی و نگاهبان گیاهان در جهان مادی، برگزار میگردد. امردادگان نه تنها جشنی برای شکرگزاری نعمتهای طبیعت، بلکه نمادی از پیوند عمیق ایرانیان با طبیعت و ارزشهای اخلاقی و معنوی است.
تاریخچهی جشن امردادگان
جشن امردادگان در تقویم باستانی ایران در روز هفتم ماه امرداد، زمانی که نام روز و ماه همنام میشد، برگزار میگردید. در گاهشمار زرتشتی، هر ماه به ۳۰ روز تقسیم میشود و هر روز نامی خاص دارد. روز هفتم هر ماه به نام امرداد است و هنگامی که این روز با ماه امرداد همزمان میشود، جشن امردادگان برپا میگردد. در تقویم کنونی ایران، به دلیل تغییر در سالشمار (۶ ماه اول ۳۱ روز، ۵ ماه بعدی ۳۰ روز، و ماه آخر ۲۹ یا ۳۰ روز در سال کبیسه)، این جشن در سوم امرداد برگزار میشود. این اختلاف به دلیل تفاوت در تقسیمبندی ماهها در تقویم باستانی و مدرن است.
واژهی “امرداد” از ریشهی اوستایی “اَمِرِتات” (Amərətāt) گرفته شده است که از سه بخش تشکیل شده: “ا” (پیشوند نفی)، “مر” (به معنای مرگ)، و “تات” (به معنای کمال و رسایی). بنابراین، امرداد به معنای “بیمرگی”، “جاودانگی” یا “نامیرایی” است. در مقابل، بدون پیشوند “ا”، واژهی “مرداد” به معنای مرگ و نیستی است، از اینرو استفادهی صحیح از واژهی “امرداد” در فرهنگ ایرانی اهمیت دارد تا معنای مثبت و جاودانهی آن حفظ شود.
در متون کهن مانند “بندهش”، امرداد به عنوان فرشتهای معرفی شده که سرور گیاهان بیشمار است و وظیفهی نگاهبانی از گیاهان و رویش آنها را بر عهده دارد. این ویژگی امرداد را به نمادی از تندرستی، باروری، و پایداری در جهان مادی تبدیل کرده است.
امشاسپند امرداد و جایگاه آن در آیین زرتشت
در آیین زرتشت، امرداد یکی از شش یا هفت امشاسپندان (فروزههای اهورامزدا) است که نماد جاودانگی و زوالناپذیری اهورامزدا به شمار میآید. امشاسپندان، صفات و نیروهای الهی هستند که در جهان مینوی و مادی نقشآفرینی میکنند. امرداد به همراه امشاسپند خرداد (نماد رسایی و کمال) نگهبان آب و گیاهان در جهان مادی است و این دو همواره در کنار یکدیگر در متون زرتشتی ذکر میشوند. این پیوند نشاندهندهی اهمیت آب و گیاه به عنوان سرچشمههای حیات و جاودانگی در فرهنگ ایرانی است.
امرداد در گاتها (سرودهای زرتشت) و اوستا به عنوان یکی از صفات اهورامزدا معرفی شده که نشاندهندهی زوالناپذیری و بیمرگی خداوند است. در باور زرتشتیان، انسان با پیروی از این فروزهها، از جمله امرداد، میتواند به آرمان نهایی آفرینش یعنی پیوستن به اهورامزدا دست یابد.
در جهان مادی، امرداد نگهبان گیاهان و رستنیهاست و از اینرو، جشن امردادگان به پاسداشت طبیعت و حفاظت از آن برگزار میشود. در متون کهن آمده است که اگر کسی به گیاهان محبت کند، امرداد شاد میشود و اگر به آنها آسیب برساند، آزرده خواهد شد.
آیینها و رسوم جشن امردادگان
جشن امردادگان در ایران باستان با آیینهایی همراه بود که نشاندهندهی احترام به طبیعت و شکرگزاری از نعمتهای الهی بود. برخی از مهمترین آداب و رسوم این جشن عبارتند از:
- رفتن به دامان طبیعت: ایرانیان در روز امردادگان به باغها، مزارع، دشتها و بوستانهای سرسبز میرفتند و در فضایی باز به شادی و سرور میپرداختند. این آیین نشاندهندهی پیوند عمیق ایرانیان با طبیعت و احترام به امرداد به عنوان نگهبان گیاهان بود.
- نیایش و ستایش اهورامزدا: پیش از آغاز جشن، نیاکان ما به نیایش به درگاه اهورامزدا میپرداختند و از او برای نعمتهای فراوان، بهویژه سرسبزی و باروری طبیعت، شکرگزاری میکردند. این نیایشها اغلب در فضای باز و در کنار چشمهها و رودها انجام میشد.
- سفرهی آیینی: بر روی سفرهی آیینی امردادگان، معمولاً ظرف آب و گیاهان همیشهسبز مانند “مورد” قرار میگرفت. گل ویژهی امرداد، زنبق (چمبک)، نیز بر این سفره نمادین دیده میشد که نمایانگر زیبایی و جاودانگی طبیعت بود.
- پخت غذاهای سنتی و هدیه دادن: مانند دیگر جشنهای ایرانی، پخت غذاهای سنتی، شیرینیهای خوشمزه، و هدیه دادن به یکدیگر از آداب رایج امردادگان بود. این رسوم به تقویت همبستگی اجتماعی و شادی جمعی کمک میکرد.
- موسیقی و رقص: موسیقی و رقص جایگاه ویژهای در این جشن داشت. ایرانیان با نواختن موسیقی و انجام رقصهای سنتی، شادی و نشاط را در این روز به اشتراک میگذاشتند.
- پاکیزگی جسم و روح: یکی از شرایط حضور در جشن امردادگان، رعایت پاکیزگی جسم و روح بود. شرکتکنندگان در این جشن تلاش میکردند با ذهنی پاک و بدنی تمیز در مراسم شرکت کنند تا به فروزهی امرداد احترام بگذارند.
اهمیت فرهنگی و معنوی جشن امردادگان
جشن امردادگان تنها یک مراسم آیینی نیست، بلکه نمادی از ارزشهای عمیق فرهنگی و معنوی ایرانیان است. این جشن به چند دلیل از اهمیت ویژهای برخوردار است:
- پیوند با طبیعت: امردادگان به ایرانیان یادآوری میکند که طبیعت نعمتی الهی است و باید از آن محافظت کرد. این جشن، بهویژه در روزگار مدرن که مسائل زیستمحیطی اهمیت بیشتری یافتهاند، پیام حفاظت از محیطزیست را منتقل میکند.
- تأکید بر جاودانگی و امید: امرداد به عنوان نماد بیمرگی و جاودانگی، به انسانها امید و انگیزه برای زندگی و تلاش برای رسیدن به کمال میدهد. این جشن یادآور این است که با نیکمنشی و احترام به طبیعت، میتوان به جاودانگی معنوی دست یافت.
- هویت ملی و همبستگی: جشنهای باستانی مانند امردادگان، از جمله نمادهای هویت ملی ایرانیان هستند. برگزاری این جشنها به تقویت حس همبستگی و پیوند با ریشههای فرهنگی کمک میکند.
- ارتباط با آیینهای پیش از زرتشت: برخی پژوهشگران معتقدند که امردادگان ریشه در باورهای اسطورهای فلات ایران، پیش از آیین زرتشت، دارد. این جشن به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایران، پیوندی میان گذشته و حال ایجاد میکند.
امردادگان در دنیای مدرن
با وجود اینکه بسیاری از آیینهای باستانی به مرور زمان کمرنگ شدهاند، جشن امردادگان همچنان در میان زرتشتیان و برخی از ایرانیان علاقهمند به فرهنگ باستانی برگزار میشود. امروزه این جشن بیشتر به صورت خانوادگی یا در جوامع کوچک برگزار میگردد و فرصتی برای اتصال به ریشههای فرهنگی و پاسداشت طبیعت است.
در برخی مناطق، بهویژه در کردستان، این جشن به عنوان فرصتی برای لذت بردن از طبیعت بکر و شکرگزاری از نعمتهای الهی گرامی داشته میشود. همچنین، تلاشهایی برای احیای این جشن در قالب فعالیتهای فرهنگی و گردشگری صورت گرفته است، مانند برگزاری مراسم در اکوکمپهای کویری یا برنامههای آموزشی برای کودکان.
پیشنهادهایی برای احیای جشن امردادگان
برای زنده نگهداشتن این جشن باستانی و ترویج فرهنگ احترام به طبیعت، میتوان اقداماتی انجام داد:
- آموزش به کودکان: برگزاری کارگاههای آموزشی برای کودکان با هدف آشنایی با امرداد و نقش آن به عنوان نگهبان گیاهان، همراه با فعالیتهایی مانند نقاشی یا کاشت گیاه.
- برگزاری مراسم در طبیعت: تشویق مردم به برگزاری مراسم امردادگان در پارکها، باغها یا فضاهای سبز با رعایت اصول زیستمحیطی.
- ترویج فرهنگ هدیه دادن: احیای رسم هدیه دادن و پخت غذاهای سنتی برای تقویت پیوندهای اجتماعی.
- فعالیتهای زیستمحیطی: سازماندهی برنامههای درختکاری یا پاکسازی طبیعت به مناسبت امردادگان.
نتیجهگیری
جشن امردادگان، جشنی است که نه تنها به پاسداشت جاودانگی و طبیعت اختصاص دارد، بلکه یادآور پیوند عمیق انسان با محیطزیست و ارزشهای معنوی است. این جشن با آیینهایی چون نیایش، شادی در طبیعت، و احترام به گیاهان، پیامآور امید، پایداری، و همبستگی است. در دنیای مدرن، احیای امردادگان میتواند به عنوان فرصتی برای بازنگری در رابطهی انسان با طبیعت و تقویت هویت فرهنگی ایرانیان مورد توجه قرار گیرد. با برگزاری این جشن، میتوان میراث نیاکان را زنده نگه داشت و به نسلهای آینده منتقل کرد.
