ابوالقاسم منصور بن حسن توسی، متخلص به فردوسی، شاعر حماسهسرای بزرگ ایرانی و سرایندهٔ شاهنامه، حماسهٔ ملی ایران، است. او را بزرگترین چکامه‌سرای پارسی‌گو با آوازه‌ای جهانی میدانند. القابی چون «حکیم سخن» و «حکیم توس» نیز به او نسبت داده شده است.
زندگی و پیشینه
بنا بر نظر بیشتر پژوهشگران معاصر، فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری (۹۴۰ میلادی) در روستای پاژ، از توابع توس در خراسان، به دنیا آمد. نخستین کسی که دربارهٔ زندگی او نوشت، نظامی عروضی بود که زادگاهش را روستای «باز» (پاژ) معرفی کرده است. برخی پژوهشگران تاریخ‌های متفاوتی برای تولد او ارائه کرده‌اند؛ مانند تئودور نولدکه که زمان تولد او را اندکی پس از ۳۲۰ هجری قمری دانسته و رکن‌الدین همایون‌فرخ که سال ۳۱۳ هجری قمری را پیشنهاد داده است.
فردوسی خود در چند بخش از شاهنامه به سنش اشاره کرده است. برای نمونه، در داستان «جنگ بزرگ کیخسرو» از ۶۵ سالگی و ۵۸ سالگی خود سخن می‌گوید و از به‌تخت‌نشستن سلطان محمود در ۵۸ سالگی‌اش یاد میکند. همچنین، به پایان رسیدن ویرایش دوم شاهنامه در ۷۱ سالگی در سال ۴۰۰ هجری قمری، زایش او در سال ۳۲۹ هجری قمری را تأیید میکند.
فردوسی از طبقهٔ دهقانان بود؛ طبقه‌ای از زمین‌داران در دوران پیش از اسلام و سده‌های آغازین اسلامی که نگهبان سنت‌ها و فرهنگ ایران‌زمین به‌شمار می‌رفتند. او دوران کودکی و جوانی‌اش را در عصر سامانیان گذراند، سلسله‌ای که به ترویج ادب فارسی اهتمام داشت. از همین رو، فردوسی در هنر سخن‌پردازی، وام‌دار پیشینیانی است که زبان فارسی را در قرون سوم و چهارم هجری به اوج رساندند.
دربارهٔ نام و خاندان فردوسی اطلاعات دقیقی در دست نیست. کنیهٔ او «ابوالقاسم» و تخلصش «فردوسی» بوده است. در منابع گوناگون، نام او را «منصور»، «حسن» یا «احمد» و نام پدرش را «حسن»، «احمد» یا «علی» آورده‌اند. معتبرترین عنوان برای او «ابوالقاسم فردوسی توسی» است. برخی پژوهشگران نام «حسن بن علی» را با توجه به منابع کهن و تعلق فردوسی به مذهب تشیع، مناسب‌تر میدانند. با این حال، او را شخصیتی فارغ از تعصب مذهبی میدانند.
از شاهنامه چنین برمی‌آید که فردوسی با زبان عربی، آثار شاعران عرب و همچنین زبان پهلوی آشنا بوده است. برخی، چون نولدکه، معتقدند او تحصیلات رسمی دینی یا فلسفی نداشته و پهلوی نمی‌دانسته است، اما توانایی درک مفاهیم آن را داشته. دیگرانی چون تقی‌زاده و فروزانفر بر این باورند که فردوسی در دانش‌های روزگار خود، از جمله شعر و نثر عربی، آگاهی ژرفی داشته است.
از زندگی شخصی او اطلاعات زیادی در دست نیست. می‌دانیم که پسرش در سال ۳۵۹ هجری قمری زاده شد و در سال ۳۹۶ هجری قمری درگذشت؛ زمانی که فردوسی ۶۷ ساله بود. او با اندوه فراوان از مرگ پسر یاد میکند. بر پایهٔ یک گزارش، فردوسی تنها یک دختر داشت و قصد داشت پاداش شاهنامه را صرف جهیزیهٔ او کند.
افسانههای بسیاری پیرامون زندگی فردوسی، به‌ویژه رابطه‌اش با سلطان محمود غزنوی، ساخته شده‌اند؛ مانند داستان فرار او، سرودن هجونامه یا عدم دریافت پاداش. اگرچه بیشتر این روایات تاریخی نیستند، برخی منابع معتبر دیدار او با محمود را تأیید می‌کنند
شاهنامه: شاهکار حماسی ایرانی
شاهنامه، سرودهٔ سترگ فردوسی، مهم‌ترین اثر حماسی زبان فارسی و یکی از بزرگترین آثار ادبی جهان است. او کار خود را بر پایهٔ شاهنامهٔ منثور ابومنصوری آغاز کرد که خود برگرفته از متون پهلوی مانند خدای‌نامه بود. برخی بر این باورند که فردوسی از جوانی سرایش داستان‌ها را آغاز کرده بود.
پس از مرگ دقیقی بلخی که به فرمان امیر سامانی هزار بیت از شاهنامه را سروده بود، فردوسی کار را ادامه داد و همان ابیات دقیقی را در اثر خود گنجاند. او دو ویرایش از شاهنامه ارائه داد: نخستین در سال ۳۸۴ هجری قمری (۹۹۴ میلادی) و دومین در سال ۴۰۰ هجری قمری (۱۰۱۰ میلادی)، زمانی که هفتاد و یک‌ساله بود. در این نسخهٔ نهایی، بخش ساسانیان تکمیل شد.
شاهنامه حدود ۶۰ هزار بیت دارد و گفته می‌شود سرایش آن ۲۵ تا ۳۵ سال به طول انجامید. زبان شاهنامه از واژگان کهن بهره می‌برد و تا حد ممکن از واژگان عربی دوری جسته است.
دیگر آثار منسوب به فردوسی
تنها اثر مسلم فردوسی شاهنامه است. آثار دیگری چون «یوسف و زلیخا»، رباعیات و قطعاتی به او منسوب‌اند، اما نسبت دادن آن‌ها مورد تردید است. هجونامه‌ای نیز علیه سلطان محمود به فردوسی منسوب شده که اصالت آن میان پژوهشگران محل بحث است.
پشتیبانان و ارتباط با سلطان محمود
فردوسی در شاهنامه از شش شخصیت نام برده و برخی را ستوده است. در این میان، ستایش‌های او از امیرک منصور و حیی بن قتیبه صادقانه و همراه با قدردانی واقعی است. اما در ستایش‌های محمود غزنوی نشانی از صداقت یا علاقهٔ شخصی دیده نمی‌شود. گفته می‌شود فردوسی شاهنامه را برای تقدیم به محمود به غزنه برد، اما محمود آن را نپذیرفت و پاداشی نیز نداد. این ناخرسندی بعدها در بیت‌هایی از شاهنامه بازتاب یافت. برخی پژوهشگران معتقدند ستایش محمود بیشتر برای حفظ جان و امکان انتشار اثر در قلمروی او بوده است.
جهان‌بینی و اندیشه فردوسی
خرد، بن‌مایهٔ اندیشهٔ فردوسی است. از دید او، خرد سرچشمهٔ نیکی، شرافت و سعادت دنیوی و اخروی است. او در نخستین بیت شاهنامه نیز از خرد یاد میکند و آن را وجه تمایز انسان با حیوان می‌داند.
به دلیل پیشینهٔ دهقانی، فردوسی با فرهنگ ایران باستان آشنا بود. در شاهنامه نشانه‌هایی از تأثیر آیین‌هایی چون زروانی، مهرپرستی و مزدیسنا دیده می‌شود. با این حال، بیشتر این موارد از منابع او به شاهنامه راه یافته‌اند.
شاهنامه بزرگترین گنجینهٔ فرهنگ ساسانی است. فردوسی حکمت را نه در معنای فلسفی، بلکه در قالب اخلاق عملی و تجربهٔ زیسته عرضه میکند. او یکتاپرست و مسلمان بود. نشانه‌هایی از تشیع در آثارش دیده می‌شود، اما تعصب مذهبی نداشت و به دیگر باورها با مدارا می‌نگریست.
ویژگی‌های بارز فردوسی عبارت‌اند از: امانت‌داری در سخن، بی‌پرده‌گویی، نقد سازنده، ستایش دانش و کوشش، مهر به خانواده، و تأکید بر نام نیک و ناپایداری جهان. او در برابر دشمن نیز جانب انصاف را نگاه می‌داشت.
درگذشت و آرامگاه
تاریخ دقیق درگذشت فردوسی مشخص نیست، اما پیشگفتار شاهنامهٔ بایسنقری سال ۴۱۶ هجری قمری را ذکر کرده است. مشهور است که به‌سبب تشیع فردوسی، واعظ شهر اجازهٔ دفن او در گورستان مسلمانان را نداد، و پیکرش را در باغ شخصی‌اش در توس دفن کردند.
آرامگاه او بارها تخریب و بازسازی شد. بنای کنونی میان سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ خورشیدی، به دستور رضاشاه و با طرح حسین لرزاده و معماری هوشنگ سیحون ساخته شد.
اثرگذاری و جایگاه جهانی
فردوسی با شاهنامه، فرهنگ ایران پیش از اسلام را با دوران پس از اسلام پیوند زد. ادبیات فارسی، به‌ویژه حماسه‌سرایی، به‌شدت تحت تأثیر شاهنامه قرار گرفت. از سنایی و مولوی تا حافظ و سعدی، همه به‌گونه‌ای از شاهنامه بهره برده‌اند.
هزارهٔ فردوسی در سال ۱۳۱۳ خورشیدی، با حضور ایران‌شناسان و فرهیختگان داخلی و خارجی، نقطهٔ عطفی در شاهنامه‌پژوهی شد. روز ۲۵ اردیبهشت در تقویم رسمی ایران به نام «روز بزرگ‌داشت فردوسی» نام‌گذاری شده است. یونسکو نیز هزارهٔ شاهنامه را در فهرست مفاخر جهانی ثبت کرد.
دیدگاه‌های انتقادی
با وجود جایگاه بلند فردوسی، در دوره‌هایی برخی با دیدگاه‌های انتقادی به او نگریسته‌اند. نویسندگانی چون عبدالجلیل قزوینی و عطار، شاهنامه را بی‌ارزش یا بدعت‌گذار دانسته‌اند. برخی شاعران نیز برای خشنودی دربار، او را نکوهش کرده‌اند. در دوران معاصر، شاعرانی مانند احمد شاملو نیز دیدگاه‌های منفی دربارهٔ او ارائه کرده‌اند. با این حال، بیشتر این نقدها ناشی از سوءبرداشت یا اهداف سیاسی و مذهبی بوده‌اند.
نتیجه‌گیری
فردوسی، حکیم توس، نقش بی‌مانندی در حفظ زبان فارسی، فرهنگ ایرانی و هویت ملی ما ایفا کرده است. شاهنامهٔ او نه‌فقط یک اثر ادبی، بلکه گنجینه‌ای از خرد، تاریخ، اخلاق و میراث فرهنگی ایرانیان است که همچنان پس از گذشت بیش از هزار سال، الهام‌بخش و محل پژوهش و ارج‌گذاری در سراسر جهان باقی مانده است
سوالات متداول
- فردوسی که بود و چرا مشهور است؟
فردوسی، با نام کامل ابوالقاسم منصور بن حسن توسی، شاعر بزرگ ایرانی و سراینده شاهنامه است. او را بزرگترین حماسهسرای زبان فارسی و از چهرههای جهانی ادبیات میدانند. - فردوسی در چه سالی و کجا به دنیا آمد؟
بیشتر پژوهشگران تولد او را در سال ۳۲۹ هجری قمری (۹۴۰ میلادی) در روستای پاژ، نزدیکی توس در خراسان، میدانند. - شاهنامه چگونه پدید آمد؟
فردوسی سرایش شاهنامه را با استفاده از منابع کهن مانند شاهنامهٔ منثور ابومنصوری و اشعار دقیقی بلخی آغاز کرد. این اثر پس از حدود ۳۰ سال تلاش، در دو نسخه تکمیل شد. - شاهنامه چند بیت دارد و دربارهٔ چیست؟
شاهنامه حدود ۶۰ هزار بیت دارد و تاریخ، اسطورهها و افسانههای ایران پیش از اسلام را در قالب داستانهای حماسی روایت میکند. - فردوسی چه نگرش فلسفی یا دینی داشت؟
او مسلمان، یکتاپرست و نزدیک به تشیع بود، ولی تعصب مذهبی نداشت. اصل اندیشهٔ او بر خرد، اخلاق، و انسانگرایی استوار بود.
