جمعهی سیاه (Black Friday) نامی است برای روز جمعه پس از روز شکرگزاری در ایالات متحده. این روز به طور سنتی آغازگر فصل خرید کریسمس محسوب میشود و شلوغترین روز خرید در ایالات متحده است. فروشگاهها در این روز تخفیفهای بسیار زیادی را با تبلیغات گسترده ارائه میدهند و اغلب زودتر از موعد، گاهی در نیمهشب یا حتی در روز شکرگزاری باز میشوند. مفهوم این روز در طول سالها تکامل یافته و از یک رویداد محلی در آمریکا به یک پدیدهی تجاری جهانی تبدیل شده است.
| مورد | توضیحات |
|---|---|
| نام اصلی | بلک فرایدی (Black Friday) |
| نامهای دیگر | جمعه سیاه، جمعه حراج، حراج بزرگ پاییز |
| تاریخ جهانی | آخرین جمعه ماه نوامبر (پس از روز شکرگزاری در آمریکا) |
| تاریخ بلک فرایدی ۲۰۲۵ | جمعه ۷ آذر ۱۴۰۴ (۲۸ نوامبر ۲۰۲۵ میلادی) |
ریشهشناسی و خاستگاه تاریخی: چرا «سیاه»؟
واژهی “سیاه” (Black) قرنهاست که برای توصیف روزهایی به کار میرود که در آنها فاجعهای رخ داده است. پیشینهی این نامگذاری، بسیار پیشتر از آغاز فصل خرید است.
بحران مالی ۱۸۶۹
یکی از مهمترین موارد اولیه استفاده از «جمعهی سیاه» در تاریخ آمریکا به یک بحران مالی در سال ۱۸۶۹ باز میگردد. در تاریخ ۲۴ سپتامبر ۱۸۶۹، سرمایهگذاران وال استریت به نامهای جی گولد و جیمز فیسک با سوءاستفاده از ارتباطات خود با دولت اولیس اس. گرانت، تلاش کردند بازار طلا را در انحصار بگیرند. هنگامی که رئیس جمهور گرانت از این دستکاری مطلع شد، دستور داد خزانهداری مقدار زیادی طلا به بازار عرضه کند. این اقدام باعث توقف روند صعودی قیمتها و سقوط ۱۸ درصدی قیمت طلا شد، که برای بسیاری از سرمایهگذاران فاجعهبار بود و «جمعهی سیاه» نام گرفت.
زادگاه اصطلاح خرید: هرج و مرج فیلادلفیا
اصطلاح «جمعهی سیاه» در زمینهی خردهفروشی، در ابتدا معنای بسیار منفی داشت و از هرج و مرج نشأت میگرفت. در دهههای ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، پلیس فیلادلفیا و روچستر از اصطلاحات “جمعهی سیاه” و “شنبهی سیاه” برای توصیف شلوغی و ازدحام ترافیک ناشی از آغاز فصل خرید کریسمس استفاده کردند.
در این روز، خریداران حومهنشین و گردشگران برای خرید به شهر سرازیر میشدند و این ازدحام، کنترل ترافیک و مدیریت جمعیت توسط پلیس را به شدت دشوار میکرد. به علاوه، سرقت از مغازهها (شاپلیفتینگ) در میان این شلوغی افزایش مییافت و بر سردرد مأموران پلیس میافزود. پلیسها مجبور بودند ساعات کاری طولانی را تحمل کنند و نمیتوانستند مرخصی بگیرند.
پیش از این، در اوایل دهه ۱۹۵۰، استفاده دیگری نیز از این اصطلاح ثبت شده بود، که به عمل کارگرانی اشاره داشت که روز پس از شکرگزاری، برای داشتن یک تعطیلات چهار روزه، خود را به مریضی میزدند (مرخصی میگرفتند)، اما این اصطلاح چندان رواج پیدا نکرد.
تلاشهای ناموفق برای تغییر نام و «قرمز به سیاه»
در سال ۱۹۶۱، شهر و بازرگانان فیلادلفیا تلاش کردند وضعیت را بهبود بخشند و یک کارشناس روابط عمومی پیشنهاد کرد این روز را “جمعهی بزرگ” (Big Friday) و روز بعد را “شنبهی بزرگ” بنامند، اما این اصطلاحات به سرعت فراموش شدند.
با این حال، در اوایل دهه ۱۹۸۰ که این اصطلاح مورد توجه ملی قرار گرفت، بازرگانانی که با استفاده از یک واژهی تحقیرآمیز برای یکی از مهمترین روزهای خرید سال مخالف بودند، یک توجیه جایگزین ارائه دادند. طبق این نظریه، خردهفروشان به طور سنتی بیشتر سال را با زیان مالی (“در منطقهی قرمز” یا “in the red”) فعالیت میکردند و سود خود را در طول فصل تعطیلات، که از روز پس از شکرگزاری شروع میشد، به دست میآوردند. در شیوههای حسابداری رایج در آن زمان، برای نشان دادن مقادیر منفی از جوهر قرمز و برای نشان دادن مقادیر مثبت از جوهر سیاه استفاده میشد. بنابراین، «جمعهی سیاه» آغاز دورهای بود که خردهفروشان از “قرمز” خارج میشدند و سود سال را کسب میکردند. اولین ارجاع منتشر شده به این توضیح در تاریخ ۲۸ نوامبر ۱۹۸۱ در فیلادلفیا اینکوایر ثبت شده است.
تحول در ایالات متحده: از دربازکنها تا پنجشنبهی سیاه
از سنت تا جنون خرید
روز شکرگزاری (چهارمین پنجشنبهی نوامبر) به طور رسمی فصل خرید کریسمس را آغاز میکند، سنتی که مِیسی با اولین رژهی روز شکرگزاری خود در سال ۱۹۲۴ آن را پایهگذاری کرد.
در دهههای اخیر، فروشگاهها برای جذب حداکثری مشتریان، به رقابت برای باز شدن در ساعات اولیه روز جمعه پرداختند. تا سالها، باز شدن ساعت ۶ صبح معمول بود، اما در اواخر دههی ۲۰۰۰، بسیاری از فروشگاهها ساعت ۴ تا ۵ صبح باز شدند. این رقابت با ارائهی معاملات دربازکن (Doorbuster Deals)، تخفیفهای بسیار شدید بر روی تعداد محدودی کالا، همراه بود تا خیل عظیمی از مردم را به سمت فروشگاهها بکشاند.
ظهور و سقوط «پنجشنبهی سیاه»
در اوایل دههی ۲۰۱۰، خردهفروشان برای جلو افتادن از رقبا، ساعات کاری خود را فراتر از حد معمول گسترش دادند. در سال ۲۰۱۰، فروشگاههایی مانند «تویز آر آس» فروش جمعهی سیاه خود را از ساعت ۱۰ شب روز شکرگزاری آغاز کردند. این روند ادامه یافت تا جایی که در سال ۲۰۱۲، «والمارت» و دیگر خردهفروشان اعلام کردند که بیشتر فروشگاههای خود را ساعت ۸ شب روز شکرگزاری باز خواهند کرد. این اقدام به تمسخر «پنجشنبهی سیاه» (Black Thursday) معروف شد. برخی منابع رسانهای از اصطلاحات دیگری مانند «پنجشنبهی خاکستری» (Gray Thursday) یا «پنجشنبهی قهوهای» (Brown Thursday) نیز استفاده کردند.
این روند با واکنش شدید برخی از مصرفکنندگان روبرو شد، زیرا آن را تجاریسازی بیش از حد روز شکرگزاری میدانستند و مانع از آن میشد که کارمندان خردهفروشی وقت خود را با خانوادههایشان بگذرانند.
فروشهای «پنجشنبهی سیاه» ۲۰۱۴ به طور کلی یک شکست محسوب شد. با وجود ترافیک سنگین در فروشگاهها در شب شکرگزاری، فروش کلی آخر هفتهی تعطیلات در مقایسه با سال قبل ۱۱٪ کاهش یافت. در پاسخ، تعدادی از خردهفروشان تصمیم گرفتند در سال ۲۰۱۵ دوباره در روز شکرگزاری تعطیل باشند.
شیوع کووید-۱۹ این روند را تسریع بخشید. در سال ۲۰۲۰، بیشتر خردهفروشان بزرگ، تلاش برای برگزاری معاملات دربازکن در روز شکرگزاری را متوقف کردند. در سال ۲۰۲۱، اکثر خردهفروشان بزرگ مجدداً در روز شکرگزاری بسته بودند، به طوری که تارگت تصمیم خود را دائمی اعلام کرد.
آمار فروش و تحول به سوی «کریسمس کریپ»
جمعهی سیاه به عنوان یکی از مهمترین روزهای خرید تعطیلات و سودآورترین روزها برای خردهفروشان در اولویت قرار دارد. با این حال، اهمیت آن به دلیل پدیدهای موسوم به «کریسمس کریپ» (Christmas creep)، که در آن خردهفروشان تبلیغات خود را در طول ماههای نوامبر و دسامبر پخش میکنند، کاهش یافته است.
در سال ۲۰۱۴، حجم مخارج در جمعهی سیاه برای اولین بار پس از رکود ۲۰۰۸ کاهش یافت؛ ۵۰.۹ میلیارد دلار در طول آخر هفته چهار روزهی جمعهی سیاه هزینه شد که ۱۱٪ نسبت به سال قبل کاهش داشت. طبق دادههای فدراسیون ملی خردهفروشی (NRF)، تعداد خریداران در آخر هفتهی جمعهی سیاه در سال ۲۰۱۹ نزدیک به ۱۹۰ میلیون نفر بود که مجموعاً ۶۸.۸ میلیارد دلار هزینه کردند. در سال ۲۰۲۱، ۱۸۰ میلیون نفر خرید کردند و متوسط هزینه به ۳۰۱.۲۷ دلار رسید.
خشونت و آسیبها
با وجود تلاشهای مکرر برای کنترل جمعیت خریداران، جراحات جزئی در میان جمعیت، معمولاً در نتیجه هل داده شدن یا به زمین افتادن، شایع است. اما در برخی از جمعههای سیاه، حوادث جدیتر و حتی خشونتهای عمدی نیز رخ داده است.
- ۲۰۰۸: یک کارمند ۳۴ سالهی والمارت به نام جیدیمیتای دامور (Jdimytai Damour) در ولی استریم، نیویورک، در پی هجوم تقریباً ۲,۰۰۰ خریدار، زیر دست و پا ماند و جان باخت. خریداران حتی زمانی که کارکنان برای کمک مداخله کردند، از توقف خودداری کردند. در همان روز، دو نفر در جریان درگیری در یک فروشگاه «تویز آر آس» در کالیفرنیا به ضرب گلوله کشته شدند.
- ۲۰۱۱: زنی در والمارت پورتر رنچ کالیفرنیا، برای به دست آوردن مزیت، از اسپری فلفل روی سایر خریداران استفاده کرد و حدود ۲۰ نفر را مجروح کرد.
- ۲۰۱۲: دو نفر در بیرون والمارت در تالاهاسی، فلوریدا، بر سر جای پارک به ضرب گلوله مجروح شدند.
- ۲۰۱۴: در ایندیاناپولیس، دو نفر پس از یک درگیری دستگیر شدند؛ در نورواک کالیفرنیا، دو زن بر سر یک عروسک باربی در حال مبارزه بودند.
- ۲۰۱۶: یک مرد ۲۱ ساله در خارج از فروشگاه مِیسی در نیوجرسی به ضرب گلوله کشته شد. در ونکوور، مردی با کمربند خود به چندین نفر حمله کرد.
- ۲۰۲۴: دو نفر در یک تیراندازی در مرکز خرید پارک پلازا در لیتل راک، آرکانزاس، مجروح شدند.
گذار به عصر دیجیتال: سایبر ماندی و بلک نوامبر
ظهور سایبر ماندی (دوشنبهی سایبری)
ظهور خرید آنلاین و رویدادهایی مانند «سایبر ماندی» (Cyber Monday)، جنون خرید سنتی یک روزه را به یک فصل خرید تعطیلات گستردهتر تبدیل کرده است. اصطلاح «سایبر ماندی» در سال ۲۰۰۵ توسط بخش Shop.org فدراسیون ملی خردهفروشی ابداع شد. این روز به دوشنبهی پس از جمعهی سیاه اشاره دارد، که بر اساس روندی ایجاد شد که خردهفروشان در سالهای ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ متوجه شدند؛ بسیاری از مصرفکنندگانی که در آخر هفتهی شکرگزاری فرصت خرید پیدا نکرده یا کالای مورد نظر خود را نیافته بودند، در آن دوشنبه از خانه یا محل کار خود به صورت آنلاین به دنبال تخفیف میگشتند.
سایبر ماندی به یکی از بزرگترین روزهای خرید سال تبدیل شده است. در سال ۲۰۱۴، سایبر ماندی شلوغترین روز سال بود که فروش آن از ۲ میلیارد دلار در هزینههای آنلاین دسکتاپ فراتر رفت. از سال ۲۰۱۹، اگرچه مردم به طور سنتی در سایبر ماندی بیشتر هزینه میکنند (طبق دادههای ادوبی)، اما در واقع تعداد کل خریداران آنلاین در جمعهی سیاه بیشتر از سایبر ماندی بوده است.
بسط به هفته و ماه (بلک نوامبر)
به دلیل گسترش فروش از یک روز، اصطلاحاتی مانند «هفتهی سایبری» (Cyber Week) و «جمعهی سیاه آنلاین» (Cyber Black Friday) رایج شدهاند. امروزه، جمعهی سیاه به «هفتهی سیاه» (Black Friday Week) یا حتی «نوامبر سیاه» (Black November) تبدیل شده است، با تخفیفهایی که هفتهها یا حتی تمام ماه نوامبر ادامه دارند. کارشناسان «نوامبر سیاه» را اصطلاحی گستردهتر برای تخفیفهای یک ماهه قبل از آخر هفتهی شکرگزاری میدانند.
آمارها نشان میدهد که فروش آنلاین رکورد زده است: در سال ۲۰۲۰، فروش آنلاین به ۹ میلیارد دلار رسید که ۲۲٪ بیشتر از سال قبل بود. در سال ۲۰۲۲، مصرفکنندگان رکورد ۹.۱۲ میلیارد دلار را در خرید آنلاین در جمعهی سیاه به ثبت رساندند. این رقم در سال ۲۰۲۳ به ۹.۸ میلیارد دلار رسید. طبق گزارش ادوبی، در سال ۲۰۱۹، حدود ۳۹ درصد از خریدها از طریق تلفنهای هوشمند انجام شد. در سال ۲۰۲۲، ۴۸٪ از فروشهای آنلاین از طریق تلفنهای هوشمند انجام شد.
خردهفروشان با چالشهایی در این محیط جدید روبرو هستند، از جمله مدیریت ترافیک بالای وبسایت، که عدم آمادگی برای آن میتواند منجر به خرابی سایت و از دست دادن درآمد شود.
سایتهای تبلیغاتی و چالشهای قانونی
برخی وبسایتها اطلاعاتی در مورد تخفیفهای روز پس از شکرگزاری را تا یک ماه زودتر ارائه میدهند. این اطلاعات معمولاً توسط افراد داخلی به بیرون درز پیدا کرده یا عمداً توسط خردهفروشان بزرگ برای برنامهریزی مشتریان منتشر میشوند. در سالهای اخیر، برخی خردهفروشان (از جمله والمارت و تارگت) ادعا کردهاند که تبلیغات و قیمتهای درج شده در آنها تحت قانون حق نسخهبرداری و اسرار تجاری هستند و از سیستم حذف قانون کپیرایت هزارهی دیجیتال (DMCA) برای حذف لیست قیمتهای منتشر شده استفاده کردهاند.
جهانیشدن جمعهی سیاه
جمعهی سیاه دیگر محدود به ایالات متحده نیست و کشورهای سراسر جهان، رویدادهای فروشی را برای تقلید از این پدیدهی آمریکایی برگزار میکنند و آن را با آداب و رسوم محلی تطبیق میدهند.
آمریکا و کانادا
- کانادا: مراکز بزرگ جمعیتی کانادا همیشه جاذبهای برای خرید فرامرزی در ایالات متحده بودهاند. با محبوبیت جمعهی سیاه در آمریکا، کاناداییها اغلب برای تخفیفهای مرزی هجوم میبردند. از سال ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹، خردهفروشان کانادایی برای جلوگیری از خروج خریداران از کانادا، تخفیفهای جمعهی سیاه خود را اجرا کردند. قبل از جمعهی سیاه، روز باکسینگ (Boxing Day) در کانادا قابل مقایسهترین تعطیلات از نظر تأثیر خردهفروشی بود.
- مکزیک: در مکزیک، جمعهی سیاه الهامبخش دولت و صنعت خردهفروشی شد تا رویداد سالانهای به نام “ال بوئن فین” (El Buen Fin)، به معنای “آخر هفتهی خوب” ایجاد کنند. این رویداد در ماه نوامبر، در آخر هفتهی قبل از دوشنبهی تعطیل انقلاب مکزیک، برگزار میشود.
اروپا
- بریتانیا (UK): به طور سنتی، روز باکسینگ بزرگترین روز خرید سال در بریتانیا بود. با این حال، در دههی ۲۰۱۰، خردهفروشان آمریکایی، مانند آمازون بریتانیا و آسدا (متعلق به والمارت)، شروع به برگزاری تبلیغات جمعهی سیاه به سبک آمریکایی کردند. در سال ۲۰۱۴، پلیس برای مدیریت جمعیت، درگیریها، حملات و مسائل ترافیکی در فروشگاههای سراسر بریتانیا فراخوانده شد.
- فرانسه: کسب و کارهای فرانسوی به آرامی این رسم را معرفی میکنند. در سال ۲۰۱۶، برخی از خردهفروشان به دلیل حملات تروریستی پاریس در سال قبل، از نام “روز XXL” (Jour XXL) به جای جمعهی سیاه استفاده کردند. همچنین در سال ۲۰۲۰، دولت فرانسه با تجارت الکترونیکی توافق کرد تا تبلیغات جمعهی سیاه را به تعویق بیندازد و آنها را پس از بازگشایی فروشگاههای فیزیکی در تاریخ ۴ دسامبر آغاز کند.
- آلمان: تبلیغات خردهفروشی در آلمان اغلب به «هفتهی سیاه» (Black Week) و «خرید سیاه» (Black Shopping) اشاره دارد که فروش یک هفته کامل (به استثنای یکشنبهها) طول میکشد. شرکت اپل اولین شرکتی بود که در سال ۲۰۰۶ یک کمپین ویژهی جمعهی سیاه برای بازار آلمان اجرا کرد.
- رومانی: این مفهوم در سال ۲۰۱۱ وارد رومانی شد و از آن زمان هر سال بزرگتر شده است. جالب اینجاست که جمعهی سیاه در رومانی دو هفته قبل از جمعهی سیاه در ایالات متحده برگزار میشود.
- سوئیس: در سال ۲۰۱۵، «منور» اولین خردهفروش سوئیسی بود که تبلیغات ویژهی جمعهی سیاه را راهاندازی کرد. پیشبینی میشود فروش در سال ۲۰۲۴ به ۴۷۰ میلیون فرانک سوئیس برسد.
آفریقا و آسیا
- مصر و لیبی: جمعهی سیاه در مصر (از سال ۲۰۱۴) و لیبی (از سال ۲۰۱۹) به عنوان “جمعهی سفید” (White Friday) معرفی شد. این تغییر نام به دلیل مفاهیم مذهبی، سنتی و فرهنگی بود.
- امارات متحده عربی: جمعهی سیاه از سال ۲۰۱۴ به عنوان کمپین “جمعهی سفید” آغاز شد. در سال ۲۰۱۸، پلتفرم تجارت الکترونیک محلی noon.com رویداد “جمعهی زرد” (Yellow Friday) را ایجاد کرد که اکنون یک رویداد سالانه است.
- پاکستان: اصطلاحات جشنوارهی خرید جمعهی سیاه که از سال ۲۰۱۴ در شهرهای بزرگ پاکستان آغاز شد، به دلیل دلایل مذهبی به “جمعهی پر برکت” (Blessed Friday) تغییر یافت.
- استرالیا: استفاده از این اصطلاح در استرالیا جنجالبرانگیز است، زیرا قبل از محبوبیت آن به عنوان یک روز خرید، به آتشسوزیهای ویرانگر جنگلها در سال ۱۹۳۹ (Black Friday bushfires) اطلاق میشد. با این حال، در دههی ۲۰۱۰ توسط خردهفروشان به شدت تبلیغ شد.
- برزیل: جمعهی سیاه از سال ۲۰۱۰ به طور فزایندهای در برزیل پذیرفته شده است. اما این پدیده خالی از ایراد نیست و به دلیل قیمتهای متورم و کلاهبرداریهای دیگر، لقب “کلاهبرداری سیاه” (Black Fraude) را به دست آورده است. برزیلیها اغلب میگویند که قیمتها در جمعهی سیاه برزیل “نصف دو برابر” است.
بلک فرایدی در ایران
بلک فرایدی در ایران طی چند سال اخیر به یکی از رویدادهای پرطرفدار خرید اینترنتی تبدیل شده است. هرچند این روز در اصل ریشه در فرهنگ خرید آمریکایی دارد، اما فروشگاههای آنلاین و برندهای ایرانی نیز به سرعت آن را پذیرفتهاند.
در ایران، این روز معمولاً با تخفیفهای گسترده در سایتهایی مانند دیجیکالا، بامیلو (در گذشته)، مدیسه، اسنپفود و فروشگاههای پوشاک و لوازم خانگی همراه است. بسیاری از فروشگاهها از عنوانهایی مانند «جمعه سیاه»، «بلک فرایدی ایرانی» یا «جشن بزرگ تخفیفها» برای تبلیغات خود استفاده میکنند.
نکته جالب این است که بسیاری از فروشگاهها در ایران مدت زمان تخفیفها را از یک روز به چند روز یا حتی یک هفته افزایش میدهند تا کاربران فرصت بیشتری برای خرید داشته باشند.
در سالهای اخیر، حتی برخی برندهای کوچک و کسبوکارهای خانگی نیز با راهاندازی کمپینهای خاص خود، در این جریان جهانی شرکت کردهاند.
دیدگاههای انتقادی و رویدادهای جایگزین
انتقاد از مصرفگرایی
جمعهی سیاه به عنوان نمادی از مصرفگرایی گسترده و بیش از حد شناخته میشود. برخی استدلال میکنند که این روز ترویجدهندهی مصرف بیش از حد و استثمار کارگران است. این روز یک “جشن بدون فکر مصرفگرایی” تلقی میشود که مشکلات زیستمحیطی را تشدید میکند.
جنبشهای جایگزین
در پاسخ به انتقادات، جنبشهایی برای تشویق مصرف آگاهانهتر و بازگرداندن به جامعه ایجاد شدهاند.
- روز بدون خرید (Buy Nothing Day): در همان روز جمعهی سیاه برگزار میشود.
- شنبهی کسبوکارهای کوچک (Small Business Saturday): این روز که روز بعد از جمعهی سیاه است، با هدف حمایت از تولیدکنندگان محلی و فروشگاههای غیرزنجیرهای توسط سیستم پرداخت امریکن اکسپرس در سال ۲۰۱۰ راهاندازی شد.
- سهشنبهی بخشش (Giving Tuesday): این روز که چهار روز پس از جمعهی سیاه و پس از سایبر ماندی قرار دارد، در سال ۲۰۱۲ به عنوان یکی از بزرگترین جنبشهای جهانی سخاوت شروع شد و افراد، مشاغل و سازمانهای خیریه را تشویق میکند تا کارهای خوب انجام دهند یا کمک مالی کنند.
نتیجهگیری
بلک فرایدی، فراتر از یک روز خرید، به نوعی جشن جهانی مصرفگرایی و هیجان خرید تبدیل شده است. در ایران نیز این رویداد توانسته سبک خرید مردم را تغییر دهد و زمینهساز رشد تجارت الکترونیک شود.
با گسترش آگاهی مصرفکنندگان و رقابت فروشگاهها، بلک فرایدی هر سال ساختارمندتر و حرفهایتر برگزار میشود. اگر برنامهریزی دقیقی داشته باشید، این روز میتواند بهترین فرصت برای خرید هوشمندانه و اقتصادی باشد.
